شهر مشهد از دیرباز یکی از مراکز فرش بافی ایران بود است رونق فرش بافی از دوران صفویان آغازشده و تا به امروز ادامه دارد. ارادت صفویان که اولین سلسله شیعه‌مذهب ایران بودند به مرقد مطهر حضرت رضا(علیه‌السلام) و ساخت‌وسازهایی که اطراف حرم انجام دادند باعث رونق صنایع مختلف به‌ویژه فرش و ایجاد اولین شاهکارهای هنر فرش بافی در مشهد شد. قالی هایی با رنگ‌های لاکی و سورمه‌ای که با انواع گل‌های شاه عباسی، اسلیمی های ابری، بندهای ختایی و نخ‌های گلابتون تزیین‌شده بودند.
اما حمله افغان‌ها و انقراض صفویان، باعث فروپاشی اقتصاد و صنایع مختلفی مثل قالیبافی بود. این رویه به خاطر عدم وجود دولت‌های ماندگار و متمرکز قدرتمند مدت‌ها ادامه داشت. گذر زمان و ظهور قاجاریان و ایجاد امنیت نسبی در ایران، دومین دوران پرشکوه صنعت قالیبافی در مشهد را ایجاد کرد. هنرمندان و افراد صاحب‌ذوق از نواحی مختلفی همچون کرمان، کاشان، تبریز، بیرجند، چهارمحال و بختیاری، کاشمر و… در خیابان‌ها و بازارهای منتهی به حرم مطهر گردآمده و در کنار تولیدکنندگان مشهدی، آثار شاخص و منحصربه‌فردی را با اقتباس از فرش های عصر صفوی خلق کردند. در حال حاضر برخی از این آثار جزء نفیس‌ترین قالی های کاخ‌ها، موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی داخلی و خارجی هستند.
ویژگی‌ها و خصوصیات قالی مشهد
حضور قالی های مشهد در موزه‌ها و نقاشی‌های قدیمی اروپائیان نشان می‌دهد که اقبال غربی‌ها از این بافته‌ها زیاده بود. از این‌رو شهر مشهد یکی از مراکز صادرات فرش در دوران‌های مختلفی چون قاجار بوده است. به‌طوری‌که قالی شهرهای هم‌جوار برای صادرات به شهر مشهد منتقل می‌شدند. تجار تبریزی هم‌زمان بارونق تجارت در اروپا، در شهرهای مختلف ایران ازجمله مشهد اقدام به تأسیس کارگاه‌های فرش‌بافی کردند و این امر زمینه رواج گره متقارن یا ترکی را در شهر مشهد فراهم کرد. حضور تولیدکنندگانی چون عبدالمحمد و علی‌خان عمو اغلی، حاج علی خامنه‌ای و صابر که اصلیت آذری داشتند در این مسئله بی‌تأثیر نبوده است. رج شمار قالی‌های مشهد بین ۳5تا ۴۰گره در هر ۶/5سانتیمتر است. واحد اندازه‌گیری مقدار بافته‌شده در مشهد مقاط گفته می‌شود و هر دوازده هزار گره را یک مقاط میگویند. شمال خراسان از نواحی اصلی تهیه پشم در ایران است ولی مهم‌ترین نوع پشم در تربت‌حیدریه تهیه می‌شود همچنین در شهرهای نیشابور، سبزوار و قوچان و نواحی مجاور مشهد نیز پشم مرغوب به دست می‌آید، کلاف‌هایی که در قالی مشهد به کار می‌برند پشم پاییزه است. به همین دلیل پشم قالی‌های خراسان نرم است که نتیجه آن تولید قالی‌هایی با مقاومت و دوام کم است. این امر سبب تولید قالی‌هایی باقیمت مناسب و درنتیجه استقبال خانواده و خرید آن شده است.
تار و پود قالی خراسان
جنس تاروپود قالی مشهد معمولاً از پنبه است و پس از هر دو چین بافت (به‌ویژه در قالی‌های آستان قدس رضوی) پود نازک را بر روی پود ضخیم قرار می‌دهند. در بعضی از قالی‌های تجاری و معمولی، معمولاً این پود نازک را عبور نمی‌دهند و این امر در کنار استفاده از گره جفتی از معایب عمدۀ فرش مشهد هستند. تعداد رنگ در قالی‌های مشهد از ۲۰رنگ تجاوز نمی‌کند و این رنگ‌ها عبارت‌اند از: قرمز سیر (قرمز دانه)،عنابی، کرم، انواع سبز، آبی، سورمه‌ای، قهوه‌ای و… دراین‌بین لاکی قرمز دانه از رنگ‌های اصیل مشهد است. سیسل ادواردز در مورد آن در کتاب خود نوشته است: از ویژگی‌های ممتاز قالی‌های شرق ایران، استفاده از لاک یا قرمز دانه (به‌جای روناس) برای تهیه رنگ‌های سرخ است. این روش طی قرون و اعصار تغییر نکرده است. گر چه تا به امروز نیز در مشهد، بیرجند و کرمان انواع رنگ سرخ را از قرمز دانه به دست می‌آورند و از روناس به‌عنوان یک مادۀ کمک‌کننده بهره می‌گیرند قالی‌های مشهد در ابعاد متوسط و بزرگ (از ۲×۲تا ۴×5متر و بیشتر) تولید و بافته می‌شوند. تاروپود این قالی‌ها معمولاً از پنبه است. عمل شیرازه‌بافی تا50 سال قبل هم‌زمان با بافت انجام می‌شده، اما از آن زمان تا امروز، قالی‌های مشهد پس از پایان بافت، شیرازه‌بافی می‌شوند.
ویژگی های طرح و نقشه ی فرش مشهد
طرح‌های قالی مشهد تحت تأثیر قالی‌های کرمان بوده است و برخی از استادان طراحی، همچون عبدالحمید صنعت نگار، محمدحسین فخر الواعظین مهدوی و… اصلیت کرمانی داشته‌اند، شاید به همین دلیل است که بیشتر بافته‌های نفیس کارگاه عمو اغلی، زمینه‌ای شلوغ و پر از نقش و نگار را داشته و حتی برخی از اسلیمی‌های به‌کاررفته نیز تحت تأثیر نقشه‌های کرمان بوده‌اند.
لازم به ذکر است که شاخص‌ترین و اصیل‌ترین طرح قالی مشهد، افشان شاه‌عباسی است. در برخی کتب طرح‌های رایج مشهد تا اوایل قرن هجدهم را به سه گروه تقسیم‌شده است:
الف)قالی‌هایی که طرح هراتی دارند؛
ب)قالی‌هایی که طرح اسلیمی با نگاره‌های ماری دارند؛
ج)انواع مخصوصی از قالی‌های شکارگاه یا قالی‌های سراسر گل و حیوان.
البته در مشهد طرح‌های بندی، درختی، لچک و ترنج، شیخ صفی، گلدانی و… تولید می‌شود ولی اولویت با نقشه‌های افشان شاه‌عباسی گل‌درشت یا گل ریز است.
قالی‌های افشان شاه‌عباسی گل ریز یا کوچک توسط کارگاه‌های عبدالمحمد عمو اغلی ابداع و به‌تدریج فراگیر شد. ترکیب رنگ‌بندی متن و حاشیه در بیشتر قالی‌های مشهد به صورت‌های زمینه لاکی قرمز دانه با حاشیه سورمه‌ای، زمینه کرم با حاشیه سورمه‌ای، زمینه سورمه‌ای با حاشیه لاکی قرمز دانه یا کرم است. در دوره حاضر به دلیل گران بودن رنگ لاکی و عدم اقبال مردم به این رنگ، بیشتر تولیدکنندگان از رنگ کرم برای متن و سورمه‌ای برای حاشیه استفاده می‌کنند.
